Integracja sensoryczna jest procesem który zachodzi wewnątrz organizmu. Mózg przy pomocy receptorów czucia, umieszczonych w poszczególnych systemach sensorycznych, zbiera dane, przetwarza je i generuje odpowiedź na określony bodziec. Zapamiętuje jednocześnie typ reakcji ciała, która została zastosowana. W ten sposób mózg uczy się, jak w prawidłowy sposób reagować na bodźce.
Proces integracji sensorycznej zaczyna się od pierwszych miesięcy życia płodowego i trwa przez całe życie, jednak najintensywniej przebiega do końca wieku przedszkolnego, gdy dziecko osiąga dojrzałość szkolną. U większości dzieci procesy integracji sensorycznej rozwijają się w sposób naturalny, w wyniku aktywności typowych dla wieku dziecięcego. Gdy rozwój ten przebiega prawidłowo motoryka ciała łatwo dostosowuje się do otoczenia, umysł łatwo przyswaja informacje, a właściwe reakcje pojawiają się w sposób naturalny. Warunkują go: prawidłowo przebiegający okres ciąży i okołoporodowy, prawidłowy stan zdrowia dziecka niezakłócający rozwoju, prawidłowe funkcjonowanie narządów zmysłów i przede wszystkim środowisko bogate w różnorodne bodźce.
Integracja Sensoryczna jest procesem, który zachodzi poza świadomością, podobnie jak oddychanie. Poprawna integracja sensoryczna jest niezbędna do harmonijnego rozwoju i właściwego zachowania. Wszystkie wyższe procesy korowe (w tym uczenie się) zależą od adekwatnej organizacji wrażeń sensorycznych w pniu mózgu.
ZMYSŁY- Ile właściwie ich mamy i po co?
Człowiek odbiera świat przez zmysły, a wszystkie czynności jakie wykonujemy wymagają zaangażowania układów sensorycznych. Wrażenia zmysłowe odpowiednio odbierane przez układ nerwowy są „pożywieniem dla mózgu”, dostarczają wiedzę potrzebną do prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Oprócz wszystkim znanych: dotyku, wzroku, słuchu, węchu i smaku mamy jeszcze dwa zmysły: przedsionkowy i proprioceptywny. Choć są mniej znane od powyższych pięciu, to razem ze zmysłem dotyku są bazowymi systemami sensorycznymi człowieka, na podstawie których dojrzewają pozostałe zmysły. To na ich podstawie rozwijają się złożone funkcje, angażujące wyższe partie mózgu: percepcje ciała, koordynacje stron ciała, planowanie motoryczne, równowaga, koncentracja uwagi, stabilność emocjonalna oraz percepcja wzrokowa i słuchowa.
Propriocepcja to inaczej czucie głębokie, pochodzące z więzadeł, mięśni, stawów i ścięgien, dzięki niej np. mając zamknięte oczy, potrafimy dotknąć palcem do nosa albo precyzyjnie trafić widelcem do ust. Ułatwia budowanie schematu ciała oraz poczucia, gdzie się znajduja i jak poruszają części ciałą. Ma duży wpływ na rozwój funkcjji motorycznych i koordynację.
Zmysł przedsionkowy zlokalizowany w błędniku ucha wewnętrznego; rejestruje wszystkie informacje związane z ruchem, zwany również zmysłem równowagi, odpowiada za czucie naszego ciała w przestrzeni czyli daje nam informację gdzie znajduje się nasze ciało względem przyciągania ziemskiego. Reagując na ruchy ciała w przestrzeni oraz zmianę pozycji głowy, automatycznie koordynuje ruchy oczu, głowy i ciała; wpływa na napięcie mięśni ciała, zdolność koncentracji uwagi i utrzymuje odpowiednie napięcie gałek ocznych i szyi. Zapewnia stabilność w różnych pozycjach ciała, swobodę oraz płynność ruchów.
System przedsionkowy nierozerwalnie współpracuje z systemem proprioceptywnym. Koordynuje odbieranie i przetwarzanie wrażeń przez inne układy zmysłowe (dotykowy, czucia głębokiego, wzrokowy i słuchowy).Jego prawidłowe działanie umożliwia właściwy rozwój sensomotoryczny i reguluje poziom pobudzenia napięcia mięśniowego.
Dotyk, czucie powierzchniowe związane z odbieraniem bodźców dotykowych. To od niego dziecko rozpoczyna poznawanie świata. Zmysł ważny dla: przetrwania, ssania, połykania, eksplorowania otoczenia i reagowania na nie. Zależą od niego podstawy rozwoju emocjonalnego dziecka.
Wzrok to nie tylko odbiór otaczających nas obrazów, nawet dziecko z bardzo dobrym wzrokiem może mieć deficyt percepcji wzrokowej gdy to, co widzi jest zniekształcane w mózgu podczas skomplikowanych procesów integracji wrażeń wzrokowych z wrażeniami płynącymi z innych narządów zmysłów. Percepcja wzrokowa rozwija się w oparciu o bodźce przedsionkowe, wzrokowe, dotykowe i proprioceptywne.
Słuch zlokalizowany w ślimaku ucha wewnętrznego. Układy przedsionkowy i słuchowy są unerwiane przez ten sam nerw (VIII nerw czaszkowy) – stymulacja przedsionka wspomaga rozwój mowy dzięki uaktywnianiu funkcji słuchowo-językowych .Ma wpływ na poczucie bezpieczeństwa i równowagę emocjonalną.
Węch i Smak-związane są z układem limbicznym („mózg emocjonalny”) mają związek z uczuciami i zachowaniem. Zapachy wywołują najszybsze i najintensywniejsze reakcje emocjonalne (róża, wanilia, grejpfrut, cyprys i lawenda – działanie uspokajające; cytryna, bazylia, kolendra, rozmaryn, eukaliptus – pobudzające).Zmysł powonienia ma rozległy wpływ na pracę układu nerwowego. Nieprzyjemne zapachy mogą powodować pobudzenie psychoruchowe. Przyjemne zapachy zwiększają sprawność psychofizyczną, poprawiają koncentrację. Smaki (słodki, kwaśny, słony i gorzki) odbierane są przez receptory rozłożone w różnych częściach języka..
Co może świadczyć o nieprawidłowym przetwarzaniu wrażeń zmysłowych?
Zaburzenia Integracji Sensorycznej/ Zaburzenia Przetwarzania Sensorycznego SPD diagnozujemy wtedy, gdy sygnały pochodzące ze zmysłów nie są przekształcane na właściwe reakcje organizmu, czyli wtedy, kiedy układ nerwowy nie jest w stanie prawidłowo wykonać zadania, jakim jest przekształcenie odbieranych informacji ze zmysłów w odpowiednie reakcje motoryczne, emocjonalne i adekwatne zachowania.
Żeby stwierdzić zaburzenia integracji sensorycznej, należy przeprowadzić diagnozę. Jednak objawy zaburzeń zaobserwować mogą rodzice lub nauczyciele. Mogą to być:
- unikanie nowych zabaw ruchowych
- unikanie zabaw na huśtawce, karuzeli lub nadmierne ich poszukiwanie
- potykanie się, słaba równowaga i koordynacja, ogólna niezgrabność ruchowa
- męczliwość, ospałość lub letarg
- nadaktywność, dziecko ciągle jest w ruchu, wierci się, skacze, biega
- trudności z nauką jazdy na rowerze
- problemy z manipulacją, posługiwaniem się sztućcami, nożyczkami, zapinaniem guzików, łapaniem i rzucaniem piłki
- nieprawidłowy chwyt kredki, długopisu
- trudności w nauce czytania lub pisania
- trudności z koncentracją uwagi
- unikanie zabaw grupowych
- trudności z wysłuchiwaniem poleceń
- mylenie słów dźwiękopodobnych
- opóżnienie rozwoju mowy, kłopoty z artykulacją
- nadwrażliwość na hałas, zatykanie uszu lub gdy dziecko samo hałasuje, mruczy, spiewa pod nosem
- nadwrażliwość na światło
- niechęć do przytulania
- unikanie zabaw plasteliną, malowania palcami
- unikanie dotykania niektórych faktur, niechęć do brudzenia rąk
- trudności w próbowaniu nowych potraw
- trudność w założeniu nowych ubrań, niechęć do mycia głowy, obcinania paznokci
- labilność emocjonalna, nagłe wybuchy złośći, reakcje niewspółmierne do bodżca
UWAGA!!!
- Pojedyncze symptomy nie są wskazaniem do terapii.
- Diagnozy Zaburzenia Przetwarzania Sensorycznego należy dokonywać gdy trudności wynikające z nieprawidłowego przetwarzania wrażeń sensorycznych utrudniają codzienne życie.
- Z zaburzeń integracji sensorycznej się nie wyrasta, wraz z wiekiem ewoluują i przybierają inną formę. Dziecko z trudnościami bez odpowiedniego wsparcia zostanie dorosłym z problemami. Dlatego gdy rodzic odczuwa problem jako poważny warto udać się na diagnozę do specjalisty.
- Pamiętajmy jednak, że nie każde dziecko, które nie lubi brudzić rąk lub nie lubi hałaśliwych miejsc, wymaga terapii, ale każdy rodzic może zadbać o prawidłową stymulację sensoryczną swojej pociechy.
JAK MOŻEMY WSPIERAĆ ROZWÓJ SENSORYCZNY NASZYCH DZIECI?
To nie takie trudne. Wystarczy,, nakarmić’’ wszystkie zmysły. Odpowiednia zabawa, zachęcanie do zdobywania nowych i różnorodnych doświadczeń i aktywności to klucz do sukcesu. Większość potrzebnych stymulacji znajdziemy na placu zabaw.
AKTYWNOŚCI STYMULUJĄCE UKŁAD DOTYKOWY
- Poznawanie różnych faktur, temperatur.
- Brudzenie rąk w błocie, malowanie palcami, głaskanie zwierząt.
- Zabawa kaszami, piaskiem, masami plastycznymi/ plasteliną itp.
- Chodzenie na boso po trawie, kamyczkach, piasku, błocie.
- Głaskanie, masażyki.
- Zabawy w odgadywanie przedmiotów po kształcie.
AKTYWNOŚCI STYMULUJĄCE UKŁAD PRZEDSIONKOWY
Bodźce płynące z ruchu muszą być różnorodne. Nie wystarczy by dziecko biegało i skakało przez cały dzień by nakarmić mózg informacjami o aktywności. Konieczne są zmiany kierunków, położenia głowy, ułożenia ciała.
- Turlanie do celu.
- Huśtanie w różnych pozycjach.
- Czołganie w zadanym kierunku.
- Przewroty, fikołki na rękach rodziców.
- Kręcenie się wokół własnej osi- zabawa w helikopter lub na krześle obrotowym.
- Szybkie wstawanie i siadanie.
- Czworakowanie, przechodzenie przez tunel.
- Skakanie obunóż, na jednej nodze.
- Chodzenie przodem, tyłem, bokiem.
- Pokonywanie toru przeszkód zbudowanego z poduszek, krzeseł itp. Tak by dziecko musiało utrzymać równowagę na niestabilnym podłożu, przejść pod czymś na coś się wspiąć.
AKTYWNOŚCI STYMULUJĄCE UKŁAD PROPRIOCEPTYWNY
- Przepychanie ściany nogami, rękami lub plecami.
- Przenoszenie lub przeciąganie ciężkich przedmiotów np. pomoc w noszeniu zakupów.
- Zapasy, “walki kogutów”.
- Siłowanie się na rękę.
- Ciężka praca mięśni – podciąganie się , zwisanie.
- Mocne przytulanie, niedźwiedzie uściski.
- Masaże dociskowe, ugniatanie.
AKTYWNOŚCI STYMULUJACE UKŁAD SŁUCHOWY
- Wspólne śpiewanie, czytanie wierszyków i rymowanek.
- Gra na instrumentach lub na czymkolwiek- tworzenie rytmów, szumów, dźwięków.
- Stukanie, tupanie, klaskanie.
- Słuchanie muzyki i dźwięków przyrody.
- Zabawa w głuchy telefon.
- Poszukiwanie ukrytej zabawki grającej.
- Odgadywanie dźwięków.
AKTYWNOŚCI STYMULUJACE UKŁAD WĘCHOWY I SMAKOWY
- Zabawy w odgadywanie produktów po smaku lub po zapachu.
- Gotowanie razem z dzieckiem.
Wspólne krojenie, obieranie, mieszanie, rozgniatanie, ucieranie to nie tylko okazja by próbować nowych smaków i poznawać różnorodne zapachy ale przede wszystkim świetna zabawa rozwijająca motorykę małą.
Jeżeli jednak brak umiejętności wykorzystywania otrzymywanych przez zmysły informacji nie pozwala na płynne, codzienne funkcjonowanie dziecka KONIECZNA JEST DIAGNOZA I TERAPIA.
DIAGNOZA
- Diagnozę i terapię prowadzić mogą osoby, które ukończyły wcześniej studia z fizjoterapii, pedagogiki lub psychologii oraz co najmniej dwustopniowy kursu integracji sensorycznej.
- Diagnoza integracji sensorycznej powinna obejmować wywiad z rodzicem/opiekunem obejmujący odpowiednie ankiety/kwestionariusze, obserwację spontanicznego zachowania dziecka podczas swobodnej zabawy, jego reakcji na stymulację sensoryczną (z użyciem specjalistycznego sprzętu) i jeśli wiek oraz rozwój dziecka pozwala standaryzowane testy (Obserwację Kliniczne SI,Testy Południowo-Kalifornijskie).
- Celem diagnozy jest określenie czy trudności dziecka wynikają z zaburzeń procesów integracji sensorycznej. Terapia ma zasadność tylko wtedy, gdy te zaburzenia zostaną potwierdzone.
TERAPIA
Na podstawie informacji uzyskanych podczas diagnozy terapeuta przygotowuje indywidualny plan terapii, który jest modyfikowany i dostosowywany do aktualnych potrzeb dziecka.
Głównym zadaniem terapii jest dostarczenie kontrolowanej ilości bodźców sensorycznych, w szczególności przedsionkowych, proprioceptywnych i dotykowych, w taki sposób, że dziecko będzie spontanicznie formułowało reakcje adaptacyjne poprawiające integracje tych bodźców. Ćwiczenia muszą być dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka, nie mogą być zbyt łatwe lub zbyt trudne. Terapia ma postać „naukowej zabawy”, w której dziecko chętnie uczestniczy i ma przekonanie, że współtworzy zajęcia razem z terapeutą.
Terapia Integracji Sensorycznej jest zazwyczaj dla dziecka przyjemnością. To rodzaj zabawy , która jednocześnie jest ciężką pracą i gimnastyką dla mózgu.
Należy zaznaczyć, ze terapia SI nie jest uczeniem konkretnych umiejętności (np. jazda na rowerze, pisanie, czytanie), ale usprawnianiem pracy układu nerwowego i zmysłów, które są bazą do rozwoju tych umiejętności (np. motoryka mała, motoryka duża, koordynacja wzrokowo − ruchowa). Terapeuta stara się również eliminować lub ograniczać niepożądane bodźce obecne przy nadwrażliwościach sensorycznych lub dostarczać silnych bodźców, co jest konieczne przy podwrażliwościach systemów sensorycznych.
Przy odpowiednio dobranych ćwiczeniach może nastąpić poprawa w zakresie sprawności motoryki dużej, równowagi, koordynacji, samoświadomości, koncentracji, uwagi, a także funkcjonowania społecznego.
Terapia integracji sensorycznej zalecana jest przeważnie dzieciom w wieku 4-12 lat, co jest związane z plastycznością mózgu (zdolnością do zmian), co oczywiście nie wyklucza dzieci starszych, które są zaangażowane i odpowiednio zmotywowane do pracy nad samym sobą i poprawą swojej sytuacji. Osoby dorosłe z zaburzeniami integracji sensorycznej również we własnym zakresie mogą poprawić swoje funkcjonowanie stosując się do odpowiednich zaleceń (mózg plastyczny jest całe życie).
Każde dziecko jest wyjątkowe i w różnym tempie przyswaja informacje, nabywa nowych umiejętności, dlatego proces terapeutyczny u każdego dziecka będzie przebiegał inaczej. Im wcześniej terapia zostanie rozpoczęta, tym szybciej możemy spodziewać się pozytywnych efektów. W przypadku dzieci z normą intelektualną i bez zaburzeń neurologicznych terapia trwa zazwyczaj 1-2 lata.
KSIĄŻKI Z KTÓRYMI WARTO SIĘ ZAPOZNAĆ:
- „ Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia.” L. Eliot, Media Rodzina.
- „Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat” , Ilg Frances L, Bates Ames Louise, Baker Sidney, wydawnictwo: GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
- „Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie” Kranowitz Carol Stock, Wydawnictwo Harmonia.
- „ Trening mózgu poprzez ruch. 236 ćwiczeń procesów sensorycznych” Hanna Chmura , Justyna Smorczewska , Katarzyna Jakubik , Marta Wasilewska , Michalina Ziątek , Natalia Krywanis , Zbigniew Przyrowski, Wydawnictwo Emips
- „ Poznawanie zmysłów przez zabawę” Jackie Silberg, Wydawnictwo Libert
- „Wysoko wrażliwe dziecko. Jak zrozumieć dziecko i pomóc mu żyć w przytłaczającym świecie?” Aron HYPERLINK „https://www.empik.com/szukaj/produkt?author=aron+elaine” Elaine , wydawnictwo: GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
- „Uważność i spokój żabki” , Eline Snel , wydawnictwo CoJaNaTo.
- „Garść radości, szczypta złości” Wojciech Kołyszko, Jovanka Tomaszewska, wydawnictwo: GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Dorota Skotnicka
fizjoterapeuta,
terapeuta integracji sensorycznej
Justyna Kuzdrowska
fizjoterapeuta,
terapeuta integracji sensorycznej